2015-12-28

Po co Waszczykowskiemu opinia Rady Europy

Po ogłoszeniu przez MSZ informacji, że minister Witold Waszczykowski zwrócił się do komisji weneckiej Rady Europy o pinię na temat przeprowadzanych przez PiS "reform" konstytucyjnych zapanowała konsternacja: po co mu to? Odpowiedż jest prosta: chodzi o grę pozorów i działanie na zwłokę. Wszystko wedle taktyki manipulacji opracowanej i przećwiczonej przez Viktora Orbána.

Pytanie o zasadność działań MSZ jest zrozumiałe, bo nikt nie spodziewa się, by stojąca na straży praworządności komisja wenecka oceniła pozytywnie projekty zmian w Trybunale Konstytucyjnym przedstawione jej przez rząd PiS. Skoro więc opinia może być jedynie negatywna, to - rzeczywiście - po kie licho Waszczykowski nadstawia policzek?

Co więcej, z portalu Studio opinii dowiadujemy się, że Waszczykowski przedstawił komisji weneckiej projekty nieaktualne, a nie ten, o który faktycznie toczy się spór i który czeka na podpis prezydenta. Autor artykułu, Piotr Rachtan, wczytał się dokładnie w dokumentację i wykrył, że do zaopiniowania zostały przekazane druki sejmowe: nr 129 – projekt grupy Kukiz 15 i nr 122 – projekt poselski skierowany do pierwszego czytania. Natomiast nic nie wskazuje na to, by do zaopiniowania przekazano projekt poselski z poprawkami, przyjęty w drugim czytaniu, oraz ostateczną wersję tekstu przyjętą przez sejm i senat i przekazaną do podpisania prezydentowi. I znów pytanie wydaje się zasadne: po co? Czyżby PiS liczył, że organ konsultacyjny Rady Europy się na szwindlu nie pozna?

Metoda Orbana

Odpowiedzi na te pytania nie są skomplikowane, jeśli ktoś uważnie prześledzi zabawę w kotka i myszkę, jaką przez lata prowadzi z Radą Europy i z Komisją Europejską Viktor Orbán. Kilkanaście zmian konstytucji, kolejne ustawy "kardynalne" i inne akty prawne lub decyzje dotyczące mediów, sądów, mniejszości, sklepów wielkopowierzchniowych to prawdziwa lawina przepisów, którą Viktor Orbán zasypał Węgry. Za każdym razem, gdy któryś z nich był krytykowany przez opinię międzynarodową, Radę Europy lub instytucje unijne: Komisję Europejską i Parlament Europejski, węgierski premier zaczynał konsultacje.

Ruszała wymiana listów. W międzyczasie wstępny projekt będący przedmiotem korespondencji i "spotkań technicznych", zanim jeszcze konsultacje się zakończyły, był zastępowany kolejnym. Rozpoczynała się dyskusja o aktualizacji projektów. Gdy komisja wenecka lub Komisja Europejska wydawały opinię, Orbán za każdym razem za nią dziękował, ale jednocześnie informował, że dotyczyła ona starego projektu. Bo nowy, rzecz jasna, był już zupełnie, ale to zupełnie inny. Międzynarodowe i unijne gremia zaczynały więc od nowa trwającą tygodniami analizę napisanych po węgiersku projektów. I gdy ponownie udawało się opinię wydać, znów okazywało się, że dotyczy nieaktualnego tekstu. Od czasu do czasu Orbán wpada też do Strasburga, by wytłumaczyć w Parlamencie Europejskim zaistniałe "nieporozumienia" i "prawdziwy" sens swojej polityki. Czasem gra w kotka i myszkę się zatrzymuje, sprawa jest kierowana przez Komisję Europejską do Trybunału UE, co znów zabiera wiele czasu, a przede wszystkim, że względu na ograniczone kompetencje Komisji, dotyczy kwestii raczej technicznych niż fundamentalnych.

Wykorzystać "słabości" demokracji

Taką samą taktykę chce najwyraźniej prowadzić pisowski rząd. Tyle, że tempo jest w Polsce wyższe niż na Węgrzech. Waszczykowski postanowił ubiec komisję wenecką Rady Europy i czymś ją zająć. Nie tym, o co się toczy gra? Tym lepiej: zawsze będzie można powiedzieć, że sprawa jest po prostu bardzo skomplikowana, ale polski rząd wykazuje dobrą wolę i chęć współpracy. Waszczykowski wie, że zgodnie z procedurą przyjętą w 2014, Komisja Europejska zasięga opinii komisji wenckiej Rady Europy i z nią współpracuje. W ten sposób w grę włączone są też organy unijne.

Przyjęty przez sejm i senat projekt pewnie za pare dni zostanie podpisany. Ale nie byłbym też specjalnie zdziwiony, gdyby prezydent Duda, dla zachowania pozorów, odesłał oczekujący na jego podpis tekst do poprawki i gdyby wrócił on po kosmetycznych zmianach już jako "poprawiony" i niby uwzględniający uwagi komisji weneckiej.


Czym więcej zamieszania, czym więcej czasu upłynie, tym lepiej dla rządu, który przerabia ustrój Polski na swoje kopyto. Bez większości konstytucyjnej, z naruszeniem prawa, procedur i dobrych obyczajów. Dobre obyczaje nie mają znaczenia, gdy cel uświęca środki. Są traktowane jako element gry pozorów. Procedury, konsultacje - to kolejny słaby punkt demokracji, który zwolennicy demokratury starają się wykorzystać. Antydemokratyczne, antyliberalne i antyeuropejskie rządy PiS są rządami kłamstwa. A właśnie z kłamstwem demokracja liberalna i europejski parlamentaryzm radzą sobie kiepsko, bo zakładają, że gra musi toczyć się zgodnie z zasadami. PiS takie założenia odbiera jako naiwność i słabość, bo jest to partia, w której wyznaje się inny system wartości.

Makiawelizm pisowskich graczy jest łatwy do zdemaskowania, ale trudno na niego skutecznie zareagować. Być może Waszczykowski myśli, że w jego wykonaniu makiawelizm jest elementem dyplomacji. Ale pamiętajmy, kto pociąga za sznurki. W odniesieniu do Kaczyńskiego, definicji makiawelizmu szukać trzeba nie w rozdziale "doktryny polityczne" ale w rozdziale "psychopatia". Makiawelizm to również cecha chorej osobowości.

 

Aktualizacja: Prezydent Duda jednak podpisał dzisiaj znowelizowaną ustawę o Trybunale Konstytucyjnym. Grę pozorów zostawił Waszczykowskiemu, sam złożył noworoczny hołd swemu mocodawcy.




 

2015-12-17

Na czym nie polega zamach stanu

Martin Schulz, przewodniczący Parlamentu Europejskiego, powiedział w wywiadzie dla niemieckiego radia, że to, co się dzieje w Polsce, ma znamiona zamachu stanu. Dzisiaj wytłumaczy Beacie Szydło dlaczego tak sądzi. A ona będzie starała się go przekonać, że się myli i uzyskać przeprosiny. Marne szanse na porozumienie. I nawet nie o brak dobrej woli chodzi, ale o przynależność do różnych światów: Szydło jest z formacji odrzucającej europejskie wartości, Schulz ustawia się w pozycji tego, który ich broni.

Schulz nie należy do najbardziej finezyjnych polityków. To prawda, że słowa szefa unijnego parlamentu mają niepomiernie mniejsze znaczenie niż deklaracje przewodniczących Rady Europejskiej albo Komisji. Ale jakieś jednak mają. Schulz czasem nie rozumie, że nie jest niezależnym ekspertem z jakiegoś think tanku, i nie może sobie po prostu chlapnąć publicznie takiej czy innej opinii nie zastanawiając się nad skutkami. A chyba się nie zastanowił.

Najwyraźniej albo nie słucha doradców, albo nie ma w swoim zespole nikogo, kto by wytłumaczył, że w tym przypadku, z różnych powodów, jego wypowiedź będzie wodą na młyn tych, których krytykuje. Schulz jest socjalistą, ale wśród polskich socjalistów nie ma widocznie takiego, który by sobie zadał trud, na który zdobyli się Petru - rozmawiając z liderem liberałów w Parlamencie, i Schetyna - tłumacząc sytuację szefowi parlamentarnych konserwatystów.

Czy dobrze tłumaczyli, to inna sprawa (tu więcej ma ten temat). Czy Schulz ma rację - to też inna kwestia, choć akurat w tej sprawie trudno mi się z jego słowami nie zgodzić. Chodzi jednak o skutki. PiS podchwycił okazję i ochoczo wytoczył przeciw Schulzowi wszystkie armaty dyplomatyczne, bo w trwającej debacie pozostały mu już tylko dwa argumenty: "Niemcy nas biją" (w odniesieniu do złej zagranicy) i "zdrada narodowa" (w odniesieniu do tych, którzy albo nie wyznają zasady, że brudy się w domu pierze, albo też uważają, że UE to bardziej dom, niż zagranica)

Po ksenofobicznej i antyeuropejskiej partii, nie tyle rządzącej ile zawłaszczającej Polskę, można się tego było spodziewać. Podobnie jak nie może dziwić próba PiS przebudzenia w Polakach pokaźnych przecież mentalnych zasobów szowinizmu i przekonania, że jesteśmy wieczną ofiarą nieprzychylnego nam świata. Rząd PiS zagroził notą dyplomatyczną, ale pewnie pojął, że na ręce Schulza nie bardzo by ją mógł złożyć. Polski ambasador przy UE odbył więc rozmowę z szefem gabinetu Schulza, potem z samym Schulzem. Schulz jednak twardo twierdzi, że jedynie wyraża niepokój wobec zarysowujących się tendencji, nie stwierdza faktu. I przeprosin nie składa.



Dziś, na marginesie unijnego szczytu, Martin Schulz i Beata Szydło mają się spotkać i porozmawiać. Prorządowe media i funkcjonariusze Partii oczekują, że Schulz się ukorzy i przeprosi za "skandaliczne słowa". Bardziej jednak prawdopodobne, że Beata Szydło wytłumaczy Martinowi Schulzowi, że to, co jej partia robi w Polsce, to nie zamach stanu. Ciekaw jestem jak.

Jak już Pani Premier Beata Szydło przećwiczy z Schulzem dowodzenie, że łamanie konstytucji celem przejęcia kontroli nad państwem to nie zamach stanu, to też chętnie posłucham. Już w styczniu będzie miała okazję zrobić to na forum Parlamentu w Strasburgu podczas debaty na temat stanu praworządności w Polsce. Oczywiście jeśli się tylko odważy również w tym przypadku skopiować taktykę Viktora Orbàna, który w Parlamencie występował już kilka razy, by bronić polityki swego rządu. Fakt, że bezskutecznie. Bo autorytaryzm to autorytaryzm. A demokracja "nieliberalna", którą stara się zaprowadzić, to nie demokracja.



Aktualizacja Spotkanie się odbyło. Schulz nie przeprosił, bo tematu jego "skandalicznej wypowiedzi" Szydło w ogóle  nie poruszyła. Nie rozmawiano też o debacie na temat Polski w Parlamencie. Dlaczego? Bo, jak oświadczył minister Konrad Szymański, "rozmowa dotyczyła spraw instytucjonalnych".  Co ustalono? Schulz zadeklarował wole współpracy. Niestety, będę musiał jeszcze poczekać na objaśnienie przez Panią Premier, czemuż  nie jest zamachem stanu to, co PiS wyprawia w Polsce.



2015-12-10

Przychodzi Cameron do Szydło, a Szydło też...

Cameron, premier kraju spoza kontynentalnej Europy, przyjechał do Szydło, premier kraju spoza demokratycznej Europy, w nadziei, że znajdzie tu poparcie w demontowaniu Unii i wygaszaniu integracji europejskiej. Polska premier bardzo by chciała, ale nie bardzo sobie może na to pozwolić. To przekleństwo pochodzić z kraju zbyt biednego, by realizować swe pragnienia i idee.


PiS i brtyjscy torysi należą na szczeblu europejskim do tego samego, konserwatywnego i euroceptycznego ugrupowania politycznego: EKR. David Cameron wie, że eurosceptycyzm obecnych władz polskich jest silniejszy niż jego własny. PiS jest więcej niż "euroceptyczny", on jest antyeuropejski: cywilizacyjnie, kulturowo i światopoglądowo. Cameron miał więc prawo liczyć na większe zrozumienie w kwestii sabotażu integracji europejskiej, niż podczas swej poprzedniej wizyty w Warszawie, gdy rozmawiał z Ewą Kopacz.

PO należy na poziomie unijnym do konserwatywnego i proeuropejskiego ugrupowania EPL. Brytyjscy torysi też należeli kiedyś do EPL. Wystąpili z niego, gdy Cameron uznał, że aby utrzymać pozycję polityczną musi wygrać z eurofobicznym, nacjonalistycznym UKIP-em. A ponieważ UKIP to partia jednotematyczna, to jedynym polem walki o rząd brytyjskich dusz, na którym mógł stanąć do konkurencji z liderem eurofobów, kabaretowym Nigelem Faragem, była krytyka Unii Europejskiej. Cameron strasznie się na tej taktyce przejechał. UKIP okazał się znacznie słabszym zawodnikiem, niż się Cameronowi wydawało. Ale było już za późno: chcąc przebić eurofobów, obiecał eurosceptycznym rodakom referendum w sprawie wystąpienia z UE.

Dziś Camron jest zakładnikiem tej obietnicy i z trudem udaje mu się żeglować po falach rozpętanej przez siebie eurofobii. Nie panuje już nad opinią publiczną. W kraju, zamiast pogrążyć UKIP, utrzymał go przy życiu. Londyńskie City bardzo się obawia spadku znaczenia i zdystansowania przez Frankfurt, gdyby rzeczywiście Londyn wziął z Brukselą rozwód. Cameronowi z trudem też przychodzi wmawianie przedsiębiorcom, że można utrzmać wszystkie korzyści jednolitego rynku mimo wystąpienia z UE. Cameron doprowadził do politycznej marginalizacji Wielkiej Brytanii w Unii. Z zaskoczeniem zaczął dostrzegać, że jego światowa pozycja też się osłabiła, bo Wielka Brytania jest ważna dla USA, Chin czy Rosji jako członek UE, mniej jako wolny strzelec.

Beacie Szydło też pewnie rozum podpowiada, wbrew podszeptom serca, że przynależność do Unii dodaje znaczenia: na wizytę Camerona kazała wyciągnąć z szafy unijne flagi. Słusznie, bo w końcu gdyby Polska nie była w Unii nie byłaby dla Camerona żadnym partnerem. Liczy się tylko dlatego, że może negocjować i głosować w Radzie. Pod unijnym proporcem Szydło zapewniała Camerona o swym poparciu dla jego "reformowania" Unii, niewątpliwie szczerze i ze znajomością rzeczy. W końcu podobnie jak Cameron chce "zreformować" integrację europejską, PiS "reformuje" w Polsce demokrację: pozbawiając ją fundamentów i instrumentalizując dla swoich potrzeb.

Ale poza niechęcią rządzących do Unii Polskę i Wielką Brytanię wszystko dzieli. Brytyjczy do unijnego budżetu płacą, my z niego czerpiemy. My chcemy przedłużenia sankcji wobec Rosji, oni niekoniecznie. My oczekujemy od Unii, że politycznie zablokuje Nordstream, oni, że się nie będzie mieszała do czysto gospodarczych decyzji. Dla nas priorytetem pozostaje Ukraina i Wschód, dla nich ISIS, Syria, Irak i terroryzm. Eurosceptycyzm torysów, w odróżnieniu od eurosceptyzyzmu PiS, nie idzie w parze z pogardą dla demokracji, przeciwnie: antykonstytucyjne działania obecnej sejmowej większości nie znajdą w Londynie uznania, tak jak nie znalazły działania Orbana. Pole wspólnych interesów jest wąziutkie: pisowski rząd ma nadzieje, że Cameron poprze wzmocnienie wschodniej flanki NATO. I to Cameron obiecał, co go kosztuje poprzeć? To bez większego znaczenia. Nie obiecał natomiast, że spełni drugi postulat Warszawy: utrzymanie obecnych zasad wypłacania zasiłków na Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii. Bo to go kosztuje. Szydło, jeśli już podliczyła koszty budżetowe zrealizowania obietnicy "500 złotych na dziecko" i koszty polityczne jej niezrealizowania, powinna wiedzieć, że Cameron też umie liczyć.

Nawet gdyby Polska miała zasoby finansowe Wielkiej Brytanii to, podobnie jak Cameron, pisowski rząd musiałby się mocno zastanowić, czy go stać na wyjście z UE. Gdyby uznał, że tak, mógłby wspólnie z Orbànem budować swoją alternatywną Europę byłych demoludów. Można by ją nawet budować z Londynem, gdyby Wielka Brytania rzeczywiście wystapiła z UE. Ale za dużo tego gdyby. Za dużo niezniszczalnych nadziei, sprzecznych interesów i kosztownych do spełnienia postulatów. PiS może sobie pozwolić na Budapeszt w Warszawie. Ale Londynu z Budapesztem nawet w Warszawie pogodzić się nie da. Eurofobia łączy, ale nie wystarcza. Bo jest ta cholerna demokracja.

Na podobne tematy:



2015-12-08

Komu leży a komu nie debata o Polsce w Parlamencie Europejskim

Grzegorz Schetyna i Ryszard Petru przyjechali do Brukseli by nie dopuścić do planowanej w Parlamencie Europejskim debaty plenarnej w sprawie stanu praworządności w Polsce. Obaj są przekonani, że debata, wymierzona przecież w antykonstytucyjne poczynania PiS, może im bardziej zaszkodzić niż pomóc. Dlaczego? Bo obaj są wyznawcami dewizy, wedle której swoje brudy trzeba prać w domu. Obaj też, pewnie słusznie, wierzą, że tę samą dewizę wyznaje większość Polaków. Debata w tym momencie nie pasuje też do partyjnej taktyki obu liderów. Co jeszcze ich łączy? Ani jeden ani drugi nie czuje politycznego rytmu, wedle którego żyje Unia.

O zorganizowanie debaty na najbliższej sesji w Straburgu pierwszy wystąpił Manfred Weber, szef klubu EPL w parlamencie europejskim, do którego należą PO i PSL. Ale pomysł spodobał się też socjalistom z S&D (tam należą posłowie SLD) i liberałom z klubu ALDE, który w debatach o prawach człowieka, demokracji i praworządności zwykle wiedzie prym. W ALDE co prawda polskich europosłów nie ma (na razie, bo przynajmniej dwa transfery z PO są oczekiwane), ale lider ugrupowania Guy Verhofstadt utrzymuje regularny kontakt z Ryszardem Petru i był bodajże pierwszym politykiem unijnym, który natychmiast po ogłoszeniu wyborów do sejmu złożył polskim liberałom tweeterowe gratulacje.

Taktyka rekonstrukcji, taktyka ekspansji

Ryszard Petru i Guy Verhofstadt w Parlamencie Europejskim
Ale tak Petru jak i Schetyna debaty w Parlamencie się boją. Nie chodzi bynajmniej o wspólne obawy sojuszników, tylko konkurentów. PiS PiS-em, ale obaj politycy najwyraźniej są przekonani, że to ich ugrupowania nawzajem stanowią wobec siebie największe zagrożenie. Nowoczesna wierzy w swoją dobrą passę i dalszy szybki wzrost poparcia w sondażach. Jesli ta wiara jest uzasadniona, to będzie on następował nieuchronnie kosztem Platformy, a centrowy, umiarkowany elektorat PiS (wierzyć się nie chce, ale jest taki), naiwnie zaskoczony poczynaniami "swojego" rządu i "swojego" prezydenta, będzie stopniowo przechodził na stronę Nowoczesnej, a nie PO. Podobnie jak parę innych ugrupowań Nowoczesna liczy na przechwycenie na swoje konto spodziewnego (czy zasadnie, to inna kwestia) sukcesu manifestacji w obronie demokracji organizowanej przez KOD 12 grudnia.

Jeśli przyjąć, że Polacy alergicznie zareagują na krytykę Polski przez obcych, bo nie lubią jak im zagraniczni zaglądają przez okno, to faktycznie debata w Strasburgu skomplikowałaby sytuację, wprowadziłaby niepotrzebne zamieszanie w głowach ludzi, którzy 12 grudnia przyjdą prać swoje brudy u siebie, to znaczy przed Trybunałem Konstytucyjnym. Może byłoby ich mniej? Może uwierzyliby w międzynarodowy spisek, spisek obcej finansjery, Niemców i innych, przeciw - było nie było - polskiemu rządowi? Te obawy nie są bezzasadne, jeśli popatrzeć jak skutecznie Viktor Orbàn wykorzystał międzynarodową krytykę dla wzmocnienia swojej pozycji na poziomie krajowym. A poparcie w sondażach trzeba zdobyć szybko, i szybko powiększyć dystans wobec PO, może nawet dogonić PiS w poziomie poparcia. Wszystko, co może marsz Nowoczesnej po sukces spowolnić, należy wyeliminować i dlatego Petru żadnej debaty w Strasburgu sobie nie życzy. Co więcej, podobnie jak Schetyna, ogłaszając w mediach, że debaty nie ma, bo ją zablokował, wytrąca PiS broń z rąk.

Grzegorz Schetyna wśród politykow PO w Parlamencie Europejskim
Schetyna jest w znacznie gorszej sytuacji. Platforma jest pogrążona w wyniszczającej, bo niekończącej się kampanii wyborczej, w której stawką jest masa upadłościowa po Ewie Kopacz. Jest sparaliżowana. Co więcej, ma powody by się obawiać, że odpowiedzialność za zorganizowanie debaty o Polsce na forum europejskim PiS zrzuci na PO. Już zaczął. Płynąca ze Strasburga krytyka (bo co do tego, że konkluzje debaty byłyby krytyczne nie można mieć wątpliwości), paradoksalnie, mogłaby osłabić Platformę w tym krytycznym dla niej momencie.

Wygląda na to, że sukces Nowoczesnej pozostaje w sprzeczności z renesansem Platformy. I w jakimś stopniu na odwrót. A jednak partyjna taktyka rekonstrukcji doprowadziła PO do tych samych konkluzji, do których doszła Nowoczesna w ramach partyjnej taktyki ekspansji. Jeżeli rzeczywiście przeważająca część Polaków podziela opinię, którą Zapolska przypisała Pani Dulskiej: "na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nic nie wiedział", to ich próby powstrzymania debaty parlamentarnej w Strasburgu są uzasadnione. Pytanie tylko, co się stanie potem, gdy Platforma już pozbiera siły i pod nowym przywództwem zacznie nadrabiać straty, w co zdaje się wierzyć Schetyna? Co stanie się, gdy ziszczą się marzenia Petru i faktycznie Nowoczesna skoczy pod niebiosa w sondażach?

Dom Europa

Już samo postawienie tych pytań odzwierciedla silny optymizm. Nie bardzo wierzę, by PO się szybko odbudowała. Chciałbym, ale nie potrafię jakoś uwierzyć, że manifestacja 12 grudnia będzie nokautem PiS i katapultą dla notowań Nowoczesnej. Nawet jednak, gdyby tak się stało, to pamiętajmy, że przecież gra nie toczy się o to, która partia którą prześcignie, jak w normalnie funkcjonującej demokracji. PiS bierze udział w zupełnie innym wyścigu. Jego działania są skoncentrowane na jak najszybszym obaleniu ustroju i przeprowadzeniu narodowej rewolucji. Tempo, w jakim PiS niszczy państwo, neutralizuje organa kontrolne, zawłaszcza instytucje sprawi, że zwycięzca gry demokratycznej będzie swój sukces świętował na pustyni, w próżni.

Bez względu na to, jak głęboka jest wiara Schetyny czy Petru w dewizy dulszczyzny, jak bardzo zaangażowanie międzynarodowej opinii publicznej będzie sprzeczne z ich doraźna taktyką, Unia Europejska i tak zainteresuje sie tym, co dzieje się w Polsce. Komisja, z debatą w Parlamencie czy bez, będzie musiała zastosować tak zwane "działania UE na rzecz umacniania praworzadności". Można ironizować na temat ograniczonych kompetencji instytucji UE, przywoływać przypadek Austrii, by zilustrować niezdolność państw członkowskich do skarcenia kogokolwiek ze swojego grona, wychwalać skuteczność Orbana w sporach z Brukselą, a i tak reakcja będzie. Musi być, bo demokracja i praworządność, które dziś są w Polsce brutalnie gwałcone, to fundamenty Unii. Trzeba też umieć odzielić debatę parlamentarną w Strasburgu, prace komisji weneckiej Rady Europy (która, przypominam, nie jest organem Unii Europejskiej), kontrolne uprawnienia Komisji Europejskiej i traktatowe zapisy dotyczące systemowego naruszania zasad praworządności (artykuł 7). Nie można tych wszystkich procedur i organizacji wrzucić do jednego worka z napisem "obca ingerencja" i z okrzykiem "Niemcy mnie biją" starać się je blokować.

Zasada prania brudów w domu też ma inne znaczenie w Polsce, która jest członkiem UE: dom, to nie to samo co kiedyś. Przystępując do Unii, Polska musiała spełnić kryteria kopenhaskie. Jako członek UE, musi tych kryteriów przestrzegać. Jeżeli nie przestrzega, jeśli łamie, to narusza nie tylko swój wewnętrzny porządek, ale także porządek całej Wspólnoty. Ściany domu, w którym te polskie brudy się pierze, są europejskie. Brusksela i Strasburg są normalnym forum do dyskusji na ten temat. Bardzo bym nie chciał, żeby za rok, może dwa, Schetyna i Petru przyjechali do Brukseli czy Strasburga jako jedynych miejsc, gdzie publicznie mogą debatować o tym co w Polsce się dzieje. Bo w Warszawie już się nie da.


PS. Konferencja Przewodniczących Parlamentu Europejskiego zdecydowała 09/12/2015 nie dodawać do porządku obrad plenarnych punktu poświęconego ocenie stanu praworządności w Polsce. Debata miała odbyć się w Strasburgu, na sesji parlamentarnej między 14 a 17 grudnia.



2015-12-02

PiSowski populizm idzie w parze z pogardą wobec prostego człowieka

Z zainteresowaniem czytam komentarze poirytowanych pisowców, którzy nerwową, płaską ironią reagują na społeczne akcje sprzeciwu wobec demontażu demokracji realizowanego przez partię Jarosława Kaczyńskiego. Uczestników i sympatyków Komitetu Obrony Demokracji, sygnatariuszy petycji ogłaszanych przez Akcję-Demokrację i wszystkich innych, którzy protestują przeciw zawłaszczeniu państwa przez jedną partię chcą wrzucić do jednego koszyka, przebrać w jeden kostium obcości, nieswojskości, nietutejszości.

Obcy jedzą ośmiorniczki i bruschettę, popijają sojowym latte. Feministki, geje, lewacy, Europejczycy - katalog odmieńców jest długi (pisałem o tym m.in. w tekście Naszość i feminizm). Obcy i odmienni są przeciwni PiS bo są wrogami naszej swojskiej normalności, której PiS jest gwarantem. Ale zwykły człowiek ulicy, proletariat i prekariusz, ofiara transformacji żyjąca w postplatformianych ruinach normalność popiera. A te Trybunały konstytucyjne i inne dyrdymały ich nie obchodzą, uważają politycy i fani PiS. Ludzi obchodzi jedynie 500 złotych na dziecko i jak je dostaną, to gęba w kubeł - zdają się myśleć pisowcy i pisopodobni.

Im się nie mieści się w głowie po prostu, że każdemu, a nie tylko znienawidzonej "elycie", może zależeć na państwie prawa, demokracji parlamentarnej, wolnościach obywatelskich, konstytucji. To nadzwyczaj wyraźnie pokazuje, że PiSowski populizm idzie w parze z pogardą dla ludzi prostych. Gardzą nimi tak bardzo, że odmawiają im prawa do tego rodzaju "nienormalnych" zainteresowań. Nie pojmują, że człowiek prosty może odczuwać jako krzywdę zamach na swoje państwo. Nawet, jeżeli zamachu dokonuje partia, na którą być może głosował. Nawet, lub tym bardziej. Język i argumentacja, którymi PRL-owcy propagandyści, spin doktorzy PZPR, chcieli w oczach robotników zdyskredytować założycieli KOR, niczym specjalnie się nie różnią od dzisiejszej pisowskiej reakcji na powstanie KOD.

Na Pomniku Stoczniowców w Gdańsku wyryte są słowa Czesława Miłosza, tego samego, któremu katolicko-nacjonalistyczna swołocz odmawiała prawa do spoczynku w polskiej ziemii, do godnego pogrzebu, naznaczając wybitnego poetę piętnem obcości: "Który skrzywdziłeś człowieka prostego, śmiechem nad krzywdą jego wybuchając...". Ten szyderczy śmiech, nerwowy objaw strachu, że może bezprawne czyny nie pozostaną bezkarne, którym promotorzy PiSowskich poczynań wyszydzają ludzi protestujących dziś pod sejmem, jest objawem ich pogardy dla tych "maluczkich", dla tych "normalsów", dla tych zwyczajnych, swojskich Polaków. Bo patrzą na nich jak na te huxleyowskie osobniki epsilon i gamma, sami pretendując do kasty alfa. Nowy wspaniały świat PiS i cała ta ich "dobra zmiana" przepełnione są cyniczną arogancją i pogardą dla ludzi.

 

 

 

2015-12-01

Muzułmańscy imigranci a świeckość państwa

Tym, którzy tak bardzo boją się "islamizacji" wywołanej przybyciem muzułmanów  do katolickiej Polski, odpowiadam: świeckie państwo, praworządne i demokratyczne, jest najlepszym zabezpieczeniem przed dominacją religii. Każdej religii. Zwolennikom świeckiego państwa, którzy słusznie oburzają się na destrukcyjny wpływ Kościoła katolickiego na polskie państwo i społeczeństwo a jednocześnie okazują godną uznania otwartość i tolerancję wobec mających przybyć do Polski muzułmanów, przypominam: nikt jeszcze nie dowiódł, że syryjscy czy jemeńscy muzułmanie mają więcej szacunku do świeckiego państwa i demokracji niż polscy katolicy.  Do integracji muzułmanów trzeba się tak przygotować, by przekonać katolickich islamofobów, że najlepszym lekarstwem na ich obawy jest demokratyczne, świeckie państwo. Zwolennicy takiego państwa powinni zrozumieć, że jest to zadanie rownież dla nich.


W tym tekście  mowa jest o islamie, a nie o islamizmie, o muzułmanach, a nie o powołującej się na Koran i Proroka salafickiej sekcie samobójców i zabójców. Mowa bardziej na wszelki wypadek, nie dlatego, że nagle przyjęcie imigrantów i uchodźców wyznających islam zmieni zauważalnie religijną mapę Polski. Nie zmieni, bo spodziewamy się garstki osób. Na razie zagrożeniem w Polsce nie są jeszcze islamiści, tylko faszyści z ONR, rasiści organizujący islamofobiczne manifestacje.

O islamie trzeba mówić bo Polska - na szczęście! - nie pozostanie na zawsze monoetnicznym, zamkniętym społeczeństwem. W dzisiejszym świecie to po prostu niemożliwe. A do życia w społeczeństwie zróżnicowanym i otwartym też trzeba się przygotować. Na razie przygotowania widzę jedynie po stronie neofaszystów: odbywają się, jak ostatnio we Wrocławiu, pod hasłami „Polska tylko dla Polaków”, „Bez islamu Wielka Polska”, „Wielka Polska katolicka”. Zwolennicy demokracji i świeckiego państwa nie powinni im pozwolić  na zdominowanie debaty. Udawanie, że tematu nie ma, to nie jest dobra strategia.

Ten tekst nie jest o Polakach muzułmanach, którzy -  tak jak rzymscy katolicy, prawosławni, unici albo luteranie - stanowią od wieków część polskiego społeczeństwa. Dotyczy natomiast koniecznej refleksji nad obywatelską i społeczną integracją praktykujących muzułmanów, którzy członkami polskiego społeczeństwa dopiero mają się stać. Tym bardziej, że notoryczne naruszanie zasady świeckości państwa w Polsce może uczynić tę integrację trudniejszą.

Obywatel wobec demokratycznego państwa

Z jednej strony islam jest jeden, niepodzielny a muzułmanie tworzą światową wspólnotę (ummę) ludzi żyjących zgodnie z nakazami Koranu i tradycji Proroka. Z drugiej strony, pomijając już nawet różne nurty islamu (w rozumieniu doktryny, jak w chrześcijaństwie), jest oczywiste, że muzułmanie przybywając z różnych państw i kontynentów, mając zróżnicowane wykształcenie i pochodzenie społeczne, mogą mieć odmienny stosunek do islamu jako takiego, do praktyk religijnych i do funkcjonowania religii w państwie. Tak jak stosunkiem do chrześcijaństwa i do religii mogą różnić się między sobą chrześcijanie. Dlatego kwestią zasadniczą jest postawa obywatela wobec demokratycznego państwa, a nie jego wyznaniowa przynależność.

Dawno temu głównym (choć nigdy jedynym) spoiwem Europy było zachodnie chrześcijaństwo. Dziś tym spoiwem jest parlamentarna demokracja. Nie przyjmują tego do wiadomości europejscy faszyści, którym europejskość kojarzy się przede wszystkim z białym kolorem skóry i chrześcijaństwem, a  nie z wartościami, które stanowią fundament Unii Europejskiej.

Dla ateisty i agnostyka, dla katolika, prawosławnego, hinduisty czy sunnity, który uznaje zasady parlamentarnej demokracji za swoje, świeckie państwo jest naturalnym środowiskiem, w którym może swobodnie realizować swoje wyobrażenie transcendencji. Inaczej jest w przypadku przeciwnika liberalnej demokracji. Jego wrogość do tych wartości i rozwiązań ustrojowych bywa uwarunkowana religijnie lub ideologicznie. Fundamentalizm religijny (a nie religia), który staje się politycznym postulatem i skrajny nacjonalizm (a nie patriotyzm) stanowią zagrożenie dla demokracji i wolności.

Islam to nie islamizm, muzułmanie - to nie islamiści

Identyfikowanie islamizmu z islamem, integrystycznej sekty z całą muzułmańską wspólnotą, i fundamentalistycznych oprawców z tymi, którzy uciekają przed nimi do Europy to albo ignorancja albo cyniczne wykorzystywanie ignorancji innych. Jedno i drugie podszyte jest zwykłym rasizmem.

Skrajna prawica nie przypadkiem przedstawia muzułmanów jako monolit. Ignorancja ludzi im w tym pomaga: przekonanie, że muzułmanin to Arab a Arab to muzułmanin jest dość powszechne. Podsycane islamofobią (która z powodzeniem zastąpiła dziś w katalogu populistycznych nienawiści antysemityzm) postrzeganie każdego muzułmanina jak potencjalnego terrorysty idzie w parze z traktowaniem wyznawców islamu jak wspólnoty etnicznej.

Język szowinizmu, który od wieków był iskrą zapalną większości europejskich wojen, wraca dziś by opisać stosunki Francuzów, Polaków, Austriaków czy Węgrów z muzułmanami tak, jakby chodziło o konflikt narodowy. Ludzie, którzy nie myślą w kategoriach państwa i społeczeństwa, tylko narodu jako wspólnoty etnicznej, i dla których obywatelstwo to narodowość, a narodowość jest sprzężona z religią narodu, nie mogą pojąć, dlaczego Hollande mówił po paryskich zamachach, że Francuzi mordowali Francuzów. I dlaczego, skoro tak, wysyła bombowce nad Syrię.

Świeckie państwo a wzrost liczby praktykujących


Laicka Francja, gdzie obowiązuje zakaz "ostentacyjnego manifestowania przynależności religijnej" i ani uczeń w szkole publicznej ani urzędnik w urzędzie państwowym nie może pojawić się w stroju wskazującym na wyznanie, Belgia, gdzie obowiązują podobne zasady, czy Wielka Brytania, kraj z państwową religią i swobodniejszym podejściem do laickości, stały się domem dla setek tysięcy imigrantów wyznających różne religie. W polskiej sytuacji mowy nie ma o tak licznej mniejszości religijnej, bo kilka tysięcy muzułmanów, których gotowi ewentualnie bylibyśmy wpuścić w ramach unijnych kwot, to kropla w morzu.

Zwiększenie liczby wierzących nie musi stanowić zagrożenia dla świeckiego państwa, bo świeckie państwo nie polega na tym, że żyją tam sami ateiści, tylko na przestrzeganiu rozdziału państwa od Kościoła; na tym, że państwo jest wspólnotą obywateli a nie wyznawców takiej czy innej religii; na poszanowaniu przez państwo wolności religijnej obywateli, również tych nie wyznających żadnej religii, a przez członków wspólnot religijnych i filozoficznych nadrzędności państwowego porządku prawnego: w szkole, urzędach, instytucjach kultury.

A jednak - bez względu na religię - pojawienie się osób, które całkiem zwyczajnie, niekoniecznie ostentacyjnie, manifestują strojem swą religijną przynależność, nie zawsze widzą problem w przenikaniu się życia państwowego z religijnym rytuałem, oddają się publicznie religijnym praktykom, lub zaopatrują się w żywność głównie w sklepach przestrzegających religijnych nakazów może stanowić wyzwanie dla świeckiego, demokratycznego państwa.

A tym bardziej dla państwa takiego jak polskie, które nie tylko nie jest świeckie, ale w którym potrzeba świeckości państwa nie jest w społeczeństwie rozpowszechniona. W Polsce nawet  antyklerykalizm niekoniecznie musi odzwierciedlać rzeczywiste poparcie dla świeckiego państwa. Często oznacza jedynie wrogość wobec wobec rozpanoszonej kościelnej instytucji.

Polska, państwo nieświeckie

Żyjemy w społeczeństwie bardzo konserwatywnym, w państwie jeszcze nie wyznaniowym, ale w którym religia odgrywa rolę trudną do pogodzenia z demokracją i konstytucją a kościelna hierarchia jak diabeł święconej wody boi się każdego objawu modernizacji, nawet zadekretowanej przez papieża. Właśnie dlatego przybycie tradycjonalistycznie podchodzących do religii wyznawców islamu nie jest bez znaczenia. Dla obrońców idei świeckiego państwa nawet ta mała grupa zasługuje na większą niż dotychczas uwagę. Zwłaszcza teraz, gdy pod nowymi rządami idea rozdziału państwa od Kościoła, wartości laickie i liberalna, parlamentarna demokracja znów są wystawione na ciężką próbę.

Dzwony rozbrzmiewające na całe miasto, procesje, polityczne kaznodziejstwo, krzyże w urzędach i szkołach, przymusowe de facto lekcje religii finansowane przez państwo, anachroniczna zasada prawna pozwalająca sądzić za obrazę uczuć religijnych (czemu tylko religijnych?) i stanowiąca usankcjonowanie religijnej cenzury, brak tolerancji wobec niewierzących, etnograficzny wymiar religii skutkujący społecznym przymusem udziału w rytuałach i wyboru stylu życia, próby przeniesienia do prawa cywilnego zasad kościelnych, często fundamentalistycznych i godzących w prawa jednostki, święcenie publicznych budynków z udziałem władz państwowych, że o egzorcyzmach odprawianych w parlamencie przez partię rządzącą nie wspomnę  - oto bardzo skrótowy opis realiów „świeckiego” państwa w Polsce.

Jeśli równość obywateli jest w państwie zasadą konstytucyjną, to warto zapytać, jak w tej sytuacji państwo odpowie na postulat swobodnego praktykowania kultu przez muzułmanów. Nie można wykluczyć, że przybywający z Syrii czy Iraku muzułmanie mogą wyobrażać sobie inaczej niż polscy Tatarzy codzienne praktyki religijne.  Gdyby się to komuś nie podobało, to z góry ostrzegam: argument świeckości państwa nie zabrzmi wiarygodnie.

Dialog (świeckiego) państwa ze związkami wyznaniowymi

Państwa świeckie nie eliminują wspólnot religijnych ani filozoficznych, tylko prowadzą z nimi dialog. Religijnych lub filozoficznych: właśnie tak. Bo jeżeli przyjąć, że grupa obywateli buduje wspólną tożsamość w oparciu o wspólny pogląd na transcendencję, to wiara w istnienie Boga i manifestowanie tego przekonania przez rytuały jest tak samo istotna jak przekonanie, że Boga nie ma i że człowiek jest punktem odniesienia. Skoro jednak mowa o islamie, skupmy się na religiach.

Dialog wymaga oczywiście dwóch stron, państwo musi mieć partnera. Regulowanie stosunków państwo-Kościół wygląda inaczej, gdy mowa o  hierarchicznych, zinstytucjonalizowanych religiach, takich jak wyznania chrześcijańskie, a inaczej, gdy takiej zinstytucjonalizowanej struktury nie ma, jak w przypadku sunnitów. Szyici mają zinstytucjonalizowaną hierarchię, u jej szczytu znajdują się ajatollahowie, ale o współpracy państwa z takimi strukturami raczej trudno mówić. Jak duży może to być problem pokazują przykłady Austrii czy Francji.

Islamiści to zagrożenie dla muzułmanów

We Francji, żeby państwo miało jakiegoś partnera do dialogu, powołano do życia sztuczny twór mający reprezentować muzułmanów,  przez część z nich nie uznawany za przedstawiciela. Problemem nie byli ci wyznawcy islamu, którzy - tak jak większość chrześcijan - uważają, że religia jest ich prywatną sprawą, ale ci, którzy traktują islam jak wspólnotę polityczną. To oni służą za przykład potwierdzający tezy skrajnej prawicy i oni stanowią największe wyzwanie dla świeckiego, demokratycznego państwa. Ta płaszczyzna dialogu, sztuczna ze względu na specyfikę islamu, nie pozwoliła we Francji na neutralizację radykalnych integrystów, którzy o żadnym dialogu nie chcą słyszeć.

Pamietajmy, że stanowią oni zagrożenie rownież dla samych muzułmanów i to po trzykroć: po pierwsze, z punktu widzenia bezpieczeństwa publicznego, w podobny sposób jak dla innych obywateli; po drugie, ponieważ ich systemowe działania na rzecz radykalizacji młodych i polityczne wpływy są destrukcyjne dla funkcjonowania społeczności wyznaniowej jako całości; po trzecie dlatego, że działania tej garstki fanatyków stanowią pretekst do napiętnowania wszystkich wyznawców islamu. Takie manifestacje jak ta w Poznaniu, gdzie polscy muzułmanie maszerowali pod hasłem "Nie w naszym imieniu" by zaprotestować przeciw probie zawłaszczeniu islamu przez dżihadystów, odbywają się w calej Europie.

Zatrzasnąć drzwi przed integryzmem, nie przed muzułmanami

Zarówno we Francji jak i w Austrii funkcjonują  meczety, których rola wykracza  poza miejsce kultu (gromadzą się wokół nich wyznaniowe organizacje samopomocy lub krzewienia kultury), znajdujące się pod bezpośrednią kontrolą obcych państw, Algierii, Arabii Saudyjskiej lub Kataru.  Do czegoś podobnego dopuszczać nie wolno.  Austria przygotowuje właśnie projekt przepisów zakazujących finansowanie z zagranicy, a Koran ukaże się wreszcie w wersji "zestandaryzowanej" po niemiecku (obecnie dominują fundamentalistyczne wersje niemieckojęzyczne przywożone z krajów Zatoki Perskiej).

Ale jeżeli świeckie państwo nie finansuje budowy świątyń (w Polsce niby też nie, ale w praktyce różnie to bywa), a jednocześnie uznaje prawo wierzących do wspólnego praktykowania kultu religijnego, to czy powinno zakazać darowizn z zagranicy? To jedna z kwestii, nad którą w Polsce warto się zastanowić, bo być może rozwiązania prawne nie są adekwatne do zmieniającej się sytuacji. Ich dostosowanie jest jednym z kluczowych warunków udanej integracji przybywających do Polski praktykujących muzułmanów. Nie wolno pozwolić na instytucjonalizacją fanatyzmu i integryzmu.

Fanatycy o chłopięcych twarzach 

Mamy w Europie europejski islam: muzułmanów zadomowionych w Europie, często od dziesięcioleci. Połowa francuskich muzułmanów (których liczbę szacuje się na 4 miliony) jest niepraktykująca, większość nie ma problemu z funkcjonowaniem w demokratycznym państwie, które na dodatek świeckość ma zapisaną w konstytucji (podobnie jak Turcja), prowadzących taki sam styl życia jak inni obywatele.

Ale w latach dziewięćdziesiątych polityczna i finansowa ofensywa Arabii Saudyjskiej doprowadziła do szybkiej zmiany. Statystycznie może niezbyt imponującej (liczbę potencjalnie niebezpiecznych, tak zwanych "zradykalizowanych" aktywistów na terenie Unii Europejskiej francuski wywiad ocenia na 30 tysięcy osób), ale wizualnie jak najbardziej: kobiety w hidżabach i nikabach, czasem całe w czerni, brodaci mężczyźni w tradycyjnych strojach z innej epoki, rygorystyczna praktyka religijna, wyznawanie szariatu - ta ostentacja to była nowość, którą przywieźli ze sobą do Europy zindoktrynowany studenci powracający z Arabii Saudyjskiej. To oni zasili szeregi salafistów, fundamentalistycznego odłamu szyizmu.

Również wśród salafistów jest podział na adeptów tradycjonalistycznego, ale niegroźnego kwietyzmu i radykalnego takfiryzmu, którego wyznawcy patrzą na innych muzułmanów jak na zdrajców nauki proroka. To prawda, że chłopięce twarze zamachowców z Paryża, nie przywodzą na myśl salfistów. Ale to właśnie w salafickich meczetach (jest ich we Francji 90) dochodzi do radykalizacji wyznawców. I nie jest przypadkiem, że na przykład w Lyonie właśnie meczet tego odłamu został po zamachach w Paryżu zamknięty.

Tych zagrożeń nie można wyolbrzymiać. Ale udawanie, że ich nie ma, to oddanie terenu skrajnej prawicy, która skorzysta z okazji wrzucenia wszystkich muzułmanów do jednej szuflady z napisem "terroryzm". By jednak z takimi zagrożeniami sobie radzić, trzeba systematycznie przeciwstawiać się każdemu religijnemu fanatyzmowi, katolickiemu również.

Islam to również wyzwanie polityczne 

Dla Polski wchłonięcie tej garstki muzułmańskich uchodźców nie będzie problemem, jeśli tylko właściwie się do niego przygotować. Trzeba umieć dostrzec liczne zalety przyjazdu imigrantów. Trzeba też podjąć właściwe decyzje dotyczące miejsca i warunków osiedlenia przybyszów: liczba nieznacząca w dużym ośrodku, może okazać się istotna w małej gminie. Zarówno doświadczenia integracyjne innych państw UE jak i unijne fundusze mogą zostać dobrze wykorzystane tylko przez tych, którzy mają odwagę tego wyzwania nie przemilczeć.

Ale przecież chodzi nie tylko o wyzwania logistyczne i finansowe. Nie wolno chować głowy w piasek: islam, ze względu na swą specyfikę, to również wyzwanie polityczne. Inaczej niż chrześcijaństwo, będące  elementem zachodniej cywilizacji, islam nie był w stanie sam siebie zakwestionować, zreformować i przemienić. Reformacyjny ruch Nahda w XIX wieku nie odnowił islamu, trwałym jego śladem okazał się właściwie tylko nacjonalizm arabski, głównie w Egipcie. Islam nie miał nigdy potrzeby stawiać czoła wyzwaniu jakim dla chrześcijaństwa było Oświecenie (z którym zresztą polski katolicyzm, a nawet szerzej – polskie społeczeństwo – ma problem do dzisiaj). Inaczej też niż w chrześcijańskich państwach Zachodu potoczyła się w świecie islamu historia relacji państwo a wspólnota religijna, prawny porządek świecki a prawo religijne.

Świeckość i demokracja przeciw islamistom i islamofobom

Plakat "Dni Świeckości", Kraków, 25-27.09.2015 
Zwolennik świeckiego państwa, jaki by nie był jego stosunek do religii, nie stanie po stronie islamofobów przerażonych możliwym napływem do Polski wyznawców innej religii niż quasi państwowy katolicyzm.

Trzeba jednak zachowywać się konsekwentnie: jeżeli jest się przeciwnikiem dominacji religii nad demokracją, religijnego obskurantyzmu, archaicznego modelu społecznego konserwowanego przez religie, religijnie uzasadnionej dominacji mężczyzny nad kobietą, jeżeli jest się zwolennikiem świeckiego państwa, to nie można pomijać milczeniem konsekwencji przybycia do Europy tysięcy muzułmanów. Zdecydowana większość z nich przybywa do Europy po to między innymi, by korzystać z gwarantowanej tu wolności, również religijnej, i równości obywateli wobec prawa. Zarówno radykalni islamiści jak lokalna skrajna prawica katolicka chce im to uniemożliwić.

Dziś, w kontekście kryzysu imigracji, najważniejszym zadaniem dla obrońców świeckości państwa jest tak przygotować i zrealizować integrację muzułmanów by przekonać katolickich islamofobów, że najlepszym lekarstwem na ich obawy jest demokratyczne, świeckie państwo.


Na podobny temat na tym blogu: "To oni są przeciwko nam"

Interesujący tekst: Piotr Kieżun, "Tahar Ben Jelloun i inni muzułmanie" na portalu Kultura Liberalna

Ostatni tekst na blogu. Bo szkoda gadać.

Przez parę lat, ze zmienną częstotliwością, publikowałem na tym blogu swoje uwagi i przemyślenia, traktując go jak rodzaj pamiętnika. Niby ...